Niedawno w Polsce powstała organizacja, która:pod nazwą „Restytucja granic”, której celem ma być reprezentowanie interesów Polaków deportowanych z terenów zajętych przez Związek Radziecki w 1939 roku.
Według oświadczeń jej przedstawicieli, przed sądami Ukrainyzostaną wytoczone pozwy o zwrot mienia lub zadośćuczynienie za mienie, którego deportowani zostali przymusowo odebrani. W związku z tym konieczne stało się zrozumienie, czym jest restytucja iw jaki sposób wiąże się z przystąpieniem Ukrainy do UE.
Kto stoi za „Przywróceniem granic”
Ta wiadomość została aktywnie podchwycona przez rosyjskie media. A polskim mediom udało się ustalić, że założycielem tej organizacji jest prokremlowska partia Smena.
Na Ukrainie kwestię restytucji poruszają ci pierwsiszef administracji Janukowycza, szef prorosyjskiej organizacji „Wybór Ukrainy”, Wiktor Medwedczuk. W 2015 r. stwierdził, że w Lublinie powstała organizacja domagająca się zwrotu polskim obywatelom mienia na byłych ziemiach polskich lub jego odszkodowania.
Według Medwedczuka układ o stowarzyszeniustworzył podstawy prawne do restytucji - zwrotu nieruchomości byłym właścicielom. Jako przykład podał eksmisję Vii Artmane z budynku w centrum Rygi, dokonaną bez odszkodowania. Zmieniając fakty i stosując klasyczną technikę manipulacyjną, polityk stwarza „prawdziwe” zagrożenie, które nadejdzie, gdy Umowa zostanie przyjęta.
Medwedczuk i przedstawiciele deportowanych twierdzą, że restytucja Ukrainy po podpisaniu umowy stowarzyszeniowej z UE będzie miała wszelkie podstawy prawne. Właściwie tak nie jest.
Ukraina + restytucja = Unia Europejska?
Umowa określa jedynie podstawowe zasady interakcji w sferze prawnej. Ponadto przewiduje dostosowanie ustawodawstwa ukraińskiego do europejskiego.
Zgodnie z art. 14 współpraca w tereniesprawiedliwość, bezpieczeństwo i wolność stron powinny przyczynić się do wzmocnienia rządów prawa i wzmocnienia instytucji na wszystkich szczeblach władzy – zarówno organów ścigania, jak i sądownictwa. Interakcja będzie miała na celu m.in. wzmocnienie systemu sądów, zwiększenie ich sprawności, niezawisłości i bezstronności oraz walkę z korupcją. Współpraca w dziedzinie sprawiedliwości, bezpieczeństwa i wolności opiera się na poszanowaniu praw człowieka i podstawowych wolności.
To znaczy mówimy o proceduralnych i instytucjonalnych aspektach ochrony obywateli, ao restytucji Ukrainy po wejściu do UE nie ma mowy.
Swoboda dostępu
Zgodnie z art. 471 umowy oba kraje muszą:zapewnić swoim obywatelom i przedsiębiorstwom niedyskryminacyjny dostęp do organów sądowych i administracyjnych w celu ochrony ich praw osobistych i majątkowych.
Wspomina też tylko o procedurachstrona dostępu obywateli do organów sądowych i administracyjnych w celu wykluczenia ich dyskryminacji oraz restytucji Ukrainy po podpisaniu z UE nie jest przewidziana.
Nie ma ograniczeń dla obcokrajowców
Wolność od dyskryminacji obywateli innych państw zaUkraina nie jest niczym nowym. Kodeks postępowania cywilnego i handlowego, Ustawa „Prawo prywatne międzynarodowe” nie ograniczają dostępu cudzoziemców i firm do ochrony ich praw w sądach ukraińskich. Ponadto obowiązuje polsko-ukraińska umowa z 1993 r. o stosunkach prawnych i pomocy w sprawach karnych i cywilnych, zgodnie z którą obywatele i spółki obu krajów mogą występować do swoich sądów.
Stwierdzenia o istnieniu odniesień do przepisów chroniących prawa deportowanych i ich spadkobierców majątkowych nie znajdują potwierdzenia w tekście Umowy.
Restytucja ziem ukraińskich i innego mieniawymaga włączenia do umowy z UE norm prawa materialnego, a nie procesowego. Potrzebujemy przynajmniej odniesień do niektórych innych umów międzynarodowych. Ale tego nie ma.
Dlatego też, powołując się na układ stowarzyszeniowy UE-Ukraina, restytucja granic prowadzi przeciwko niemu kampanię.
Masowe deportacje 1939-40
Czym jest restytucja iw jaki sposób wiąże się to z przystąpieniem Ukrainy do UE można wyjaśnić na przykładzie faktów historycznych.
W 1936 rRząd sowiecki przyjął uchwałę o przesiedleniu Polaków z Ukraińskiej SRR do Kazachstanu. W pierwszym roku okupacji nawet pół miliona obywateli narodowości polskiej zostało deportowanych z dawnych ziem polskich na Syberię, do Komi ASRR i na Wołgę.
Po aneksji do początku 1940NKWD aresztowało i ukarało różnymi artykułami, w tym kryminalnymi, 18,3 tys. osób (2,8 tys. Ukraińców, 5,4 tys. Polaków i 1,4 tys. Żydów). Na początku 1940 r. rozpoczęło się „oczyszczanie terytorium z elementu obcego społecznie” – 88,4 tys. osób narodowości polskiej wysiedlono zimą 1940 r., a 29 tys. wiosną 1940 r.
Przez 2 lata ciała NKWD przeprowadziły 4 mszedeportacje z zaanektowanych terytoriów. Do kazachskiej SRR, Syberii, Północy i Dalekiego Wschodu deportowano łącznie 335 tys. osób, z czego co najmniej 198 tys. z terenów okupowanych.
Konfiskata mienia
Wraz z deportacją przeprowadzono:
- Wywłaszczenie nieruchomości.
- Konfiskata ziemi na rzecz biednychchłopi. W pierwszym roku aneksji skonfiskowano 2,75 miliarda hektarów – 1/3 całej ziemi. Spośród nich połowę rozdzielono między chłopów, a resztę przekazano do PGR-ów i kołchozów.
- Nacjonalizacja banków, przedsiębiorstw handlowych i przemysłu.
Likwidowano szeroką sieć spółdzielni kredytów konsumenckich, „wywłaszczano” zamożnych chłopów.
W ciągu dwóch lat okupacji naruszono prawa majątkowe Ukraińców, Polaków, Żydów i przedstawicieli innych narodowości.
Przesiedlenie 1944-47
W 1944 r. 9 września między rządemUkraińska SRR i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego podpisały porozumienie o ewakuacji Polaków z Ukrainy i Ukraińców z Polski. Umowa przewidywała udostępnienie gruntów w miejscach przesiedlenia.
Termin ewakuacji ustalono na 15.10.44 do 02.01.2045 i zostały przedłużone dodatkową umową. Pozwolono wynieść ograniczoną liczbę rzeczy osobistych i narzędzi. Kosztowności nie można było wyjąć, z wyjątkiem niewielkiej ilości gotówki. Pozostała część majątku została opisana i skompensowana według wartości „ubezpieczeniowej” po zakończeniu przesiedlenia, zgodnie z ustaleniami. Po zakończeniu ewakuacji, 6 maja 1947 r. w stolicy Polski podpisano stosowne akty.
Dlatego w przypadku sądu, w każdym konkretnym sporzekonieczne jest ustalenie, jak i kiedy przeprowadzono przesiedlenie wywłaszczonego Polaka. W przypadku dobrowolnego posunięcia wszelkie roszczenia o wyrządzenie szkody moralnej i materialnej, czyli restytucję Ukrainy po podpisaniu umowy stowarzyszeniowej z UE, będą bezpodstawne.
Najprawdopodobniej historycy powinni być zaangażowani w prawdopodobne sądy, badając archiwa Ukrainy, Polski i Rosji.
Ostatnie słowo zależy od lokalnych przepisów
Zgodnie z umową o pomocy prawnej, przy rozwiązywaniu takich sporów, nie będą stosowane przepisy prawa polskiego, lecz ukraińskiego. Roszczenia należy składać w sądach ukraińskich.
Kodeks Cywilny Ukrainy wszedł w życie z dniem 01.01.04., nie działa wstecz na wydarzenia z lat 1939-40, gdyż nie było wówczas obowiązku naprawienia szkody ze względu na brak odpowiedniego prawa. Wynika z tego, że państwo nie ma cywilnoprawnych podstaw do odszkodowania deportowanym i ich spadkobiercom (co oznacza restytucję Ukrainy) po podpisaniu umowy stowarzyszeniowej z UE.
Są precedensy
Link do zapisanych praw człowiekaKonwencja o ich ochronie nie przyniesie żadnego rezultatu – na jej mocy zobowiązania dla Ukrainy zaczęły obowiązywać dopiero od dnia jej przystąpienia w 1997 roku. wojna światowa, nie podlega ochronie w ETPCz.
Ta sytuacja jest w pełni spójnazasada z art. 28 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów, zgodnie z którą traktaty te nie działają wstecz. ETPC rozpatrywał już podobne spory, w tym orzeczenia w sprawie roszczeń przeciwko Czechom, Rumunii i Grecji. W swoich orzeczeniach sąd stwierdził naruszenia Konwencji, ale kwestie zaspokojenia roszczenia zależą od kraju. Decyzje te zostały podjęte w sprawach, w których doszło do naruszenia praw własności na podstawie obowiązującego ustawodawstwa tych krajów. Ta praktyka nie ma nic wspólnego ze stanem Ukrainy.
Doświadczenie Łotwy
Zezwolenie na restytucję i jej tryb są ustalanena poziomie ustawodawstwa danego państwa. Przykładem są łotewskie ustawy o zwrocie i denacjonalizacji mieszkań, które przywróciły własność nieruchomości skonfiskowanych w latach 1940-80 przez państwo i osoby prowadzące politykę arbitralności i lekceważenia praw właścicieli.
Ustawodawstwo zapewniało gwarancjezamieszkanie w takim lokalu poprzez wydłużenie okresu najmu i ustalenie maksymalnej wysokości czynszu. Trybunał Konstytucyjny potwierdził brak odpowiedzialności państwa za nacjonalizację mienia prowadzoną przez władze okupacyjne.
Denacjonalizacja na Litwie
Na Litwie kwestię tę reguluje ustawa oprzywrócenie praw własności, które zostały naruszone przez prawo Związku Radzieckiego. Zwrócono prawa do działek o powierzchni 150 ha na wsi i 0,4 ha w miastach, budynków mieszkalnych i nieruchomości przedsiębiorstw. Okres składania wniosków był ograniczony do 2001 roku.
Restytucja w Czechosłowacji
Parlament Czechosłowacji w 1991 r.uchwaliła akty ustawodawcze dotyczące pozasądowej rehabilitacji oraz zwrotu wywłaszczonych i znacjonalizowanych nieruchomości. Restytucji dokonano na rzecz obywateli Czechosłowacji. Rekompensata finansowa została przyznana również wnioskodawcom, którzy nie domagali się zwrotu nieruchomości lub jeśli cena tej nieruchomości znacznie wzrosła po bezprawnym zbyciu.
wariant polski
W 2001Sejm RP przyjął ustawę, która przewidywała zwrot mienia i prawa do niego obywatelom Polski. Prezydent zawetował ją, uniemożliwiając jej wejście w życie. Sądy zaczęły rozstrzygać spory o restytucję. Zwrot mienia odbywał się z reguły w formie papierów wartościowych z prawem nabywania gruntów lub udziałów przedsiębiorstw.
Doświadczenia byłych krajów bloku socjalistycznegopokazuje, że restytucja Ukrainy po podpisaniu umowy z UE jest regulowana na szczeblu państwowym. Sejm ma prawo określić tryb jego realizacji, terminy składania roszczeń, krąg osób, do których normy te będą miały zastosowanie. To samo zrobiono na Ukrainie.
Ustawodawstwo ukraińskie
Rada Najwyższa w 1991 r. uchwaliła ustawęrehabilitacja ofiar represji politycznych, zgodnie z którą rehabilitacja dla osób deportowanych z Ukrainy obejmuje okres od 1917 r. do wejścia w życie tej ustawy. Obejmują one przymusowo przesiedlone, całkowicie lub częściowo pozbawione praw i wolności obywatela z powodów klasowych, społecznych, narodowych, politycznych i religijnych.
Ale to prawo nie dotyczy obcokrajowców.Dekret rządowy przewidywał zwrot skonfiskowanych budowli i innego mienia lub rekompensatę ich kosztów, ale tylko dla obywateli Ukrainy. Ustawodawstwo nie przewiduje odszkodowania za szkody wyrządzone cudzoziemcom.
Jednostronna czy dwustronna restytucja?
Na Ukrainie podjęto próby rozwiązaniaTa kwestia jest na poziomie prawa: w 2005 r. złożono projekt przywrócenia praw do wyobcowanej mienia, który proponował umożliwienie zwrotu mienia nie tylko Ukraińcom, ale także cudzoziemcom. Nie uchwalono wówczas ustawy o zwrocie mienia na rzecz Ukrainy – zdaniem rządu przy ustalaniu mechanizmu zwrotu mienia byłym właścicielom (jednostronna restytucja) nie przewidziano zwrotu mienia drugiej stronie (dwustronna restytucja). Jest to sprzeczne z przepisami Kodeksu Cywilnego.
Podsumowując powyższe, można argumentować, żeObecnie restytucja mienia na Ukrainie nie ma podstaw prawnych. Ostateczne wnioski są możliwe dopiero po wnikliwej analizie każdego konkretnego roszczenia, dostępnych dowodów i faktów.
A zagraniczne władze powinny mieć na uwadze międzynarodową zasadę wzajemności, zgodnie z którą restytucja Ukrainy w UE może stać się powodem do wysuwania podobnych roszczeń wobec Polski.
